İlk Müslüman Türk Devletleri - Beylikleri

• Pantolon, kemer, kemer tokası ilk defa kullanılmıştır. Koşumları kullanarak atın etkinliğini arttırmıştır.
• En önemli sözlü edebiyat eserleri “Şu ve Alper Tunga Destanları”.
2. Asya Hun (Büyük Hun) Devleti:
Devlet Adamları                                                                                                  : Teoman, Mete Han (MÖ III. yy - MS 216)
Etkinlik Alanı                                                                                                   : Orta Asya geneli (Ötüken)

• Türklerin tarihte bilinen, ilk teşkilatlı ve Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletidir.
• En önemli sözlü edebiyat eserleri “Oğuz Kağan Destanı”.
• Teoman döneminde, Çinliler ile Đpek yoluna hâkim olmak için mücadeleler edilmiştir.
• Çin Seddi, Hunların akınını durdurmak için Çinliler tarafından yapılmıştır. (Teoman döneminde bitmiş.)
• Türk tarihinin ilk yazılı antlaşmasını Çinliler ile yapılmıştır.
• Metehan  döneminde,  Hun  imparatorluğu  en  gelişmiş  dönemini  yaşamıştır.  Orta  Asya’da  yaşayan
Türkleri  tek  bayrak  altında  toplayan  ilk  Türk  hükümdarıdır.  Yönetimde  Kurultay                          (Toy)  Meclisini                           (Türk
geleneğini - Đkili Sistemi) oluşturmuş, ilk düzenli ordusunu (onluk sistemi) kurmuştur. Türk dış politikasının
temellerini atmıştır: “Çini fethetmiş; ancak kalabalık nüfusundan benlikleri kaybetme korkusundan Çin’i baskı
altına alarak vergiye bağlamıştır.” Đpek Yolu’nun tam denetimi kurulmuştur.
• Metehan’ın ölümünden sonra taht kavgaları ve Çin saldırıları sonucunda devlet zayıflamış ve ikiye
ayrılmıştır: “Güney Hunlar, Çinlerin hâkimiyetine girmiş; Kuzey Hunlar, Kağan Balamir önderliğinde batıya
göç ederek Kavimler Göçü denilen olaya neden olmuştur.”
KAVĐMLER GÖÇÜ (375)
Nedenleri                                                                                                                                                                               Sonuçları
• Çin  baskısına  dayanamayan                                                                                                                                                           • Đlk Çağ kapanmış, Orta Çağ açılmıştır.
Hunların   yeni   yerleşim   yerleri                                                                                                                                                                                               • Roma  Đmparatorluğu;  Batı  ve  Doğu  (Bizans)  Roma  olarak  ikiye
aramaları ve Batı’ya göçleri,
                                                                                                                                                                                        ayrılmıştır.
• Hun    Türklerinin    önünde
                                                                                                                                                                                                                                   • Avrupa Hun Devleti kurulmuştur. (Balamir tarafından)
duramayan   Germen                                                                                                                                                         (Ostrogot,
                                                                                                                                                                                                                                   • Avrupa’ya  yeni  milletlerin  girmesi  ile  etnik  yapısı  değişmiş  ve
Vizigot,   Alan,  Frank,   Germen,
                                                                                                                                                                                                                                   günümüz Avrupa düzeni oluşmuştur.   Siyasi alanda derebeylik (feodalite),
Gepit,                                                                                                           Vandal)                                    kavimlerinin
                                                                                                                                                                                                                                   düşünce alanında Skolastizm etkili olmuştur. Germen kavimleri etkisiyle
Avrupa içlerine göç etmek zorunda
                                                                                                                                                                                                                                   Hristiyanlık   yayılmıştır.   Otorite   boşluğundan   da   Katolik   kilisesi
kalmaları.
güçlenmiştir.
3. Avrupa Hun Devleti:
Devlet Adamları                                                                                                   : Balamir, Uldiz, Attilla (375 - 469)
Etkinlik Alanı                                                                                                    : Karadeniz’in kuzeyi, Doğu ve Orta Avrupa (Macaristan)
• Kuzey Hunlar tarafından Balamir önderliğinde kurulmuştur. Balamir, Avrupa’nın yaklaşık  100 yıl
siyasi hayatını yönlendirmiştir. Uldız döneminde, iki aşamalı politika yürüttü: Doğu Roma’yı etkisizleştirme ve
Batı Roma üzerine yürümek. Bu seferler sonucunda bu devletlere Avrupa Hunların üstünlüğü kabul ettirilmiştir.
• Attila Dönemi: En ünlü hükümdardır. Bizans ile “Anatolis ve Margos Antlaşmaları” yaparak vergiye
bağlamıştır. Sarayda, Latin ve Germen dilleri de konuşturulmuştur. Macar dili ve kültüründe Hun etkisini
sağlamıştır.
• Avrupa’ya göç eden Hunlar, merkezden yeni göçlerle desteklenmediğinden asimile olmuşlardır. Attilla
ölümü sonrası taht kavgaları ve Bizans saldırıları sonucu yıkılmıştır.
4. Göktürkler (I. Göktürk):
Devlet Adamları                                                                                                   : Bumin Kağan, Đstemi Yabgu, Mukan Kağan (552 - 658)
Etkinlik Alanı                                                                                                    : Orta Asya, Batı Türkistan (Ötüken)
• Türk adını taşıyan ilk Türk devletidir. Bağımsızlık savaşı vererek kurulmuştur. Batı Türkistan,
Türkleşmiştir. Hunların zayıflamasından sonra Orta Asya’ya egemen olmuşlardır
• Doğu - Batı (ikili yönetim) şeklinde ayrılmıştır. Doğu (Bumin Han) - Batı (Đstemi Yabgu) şeklindedir.
Gök Tanrı inancını benimsemişlerdir.
• Đpek yolu denetimini sağlamış ve Çin’i vergiye bağlamışlardır. Dağınık Türkleri birleştirmişler.
• Mukan Kağan dönemi, en güçlü dönemlerdendir. Sasani Devleti  (Đran) ile işbirliği yaparak Akhun
Devleti (Avarlar) yıktılar. Đpek yolu üzerinde Sasanilerin güçlenmesi ile de Bizans Devleti ile işbirliği yaparak
Sasanileri mağlup ettiler. “Đkili Politika” uygulanmıştır. Dengeci politikayı ilk kez izlemiştir. Bizans, bir elçi
yollamıştır.
• Çin’in “Böl - Parçala - Yönet” politikasına dayanamayarak 562’de ikiye ayrılmış ve belli zamanlarda
Çin’in hâkimiyetine girmiştir.
5. Kutluklar (II. Göktürk):
Devlet Adamları                                                                                                      : Kutluk Kağan (Đl-Teriş Kağan), Bilge Kağan, Kül-Tigin, Tonyukuk (682 - 745)
Etkinlik Alanı                                                                                                       : Orta Asya (Ötüken)
• Çine karşı bağımsızlık mücadelesi verilerek kurulmuştur. Đkinci Türk adını alan devlettir. Türklerin ilk
milli mücadelesi olarak bilinir (Kutluk Ayaklanması).
• Đlk Türk alfabesi “Göktürk Alfabesi”ni oluşturmuşlardır.
• Türklere ait ilk milli kaynak Orhun Abideleri (Göktürk Kitabeleri) yazılmıştır.
• En önemli sözlü edebiyat eseri “Ergenekon Destanı”.
• Ulusal özelliklerinin korunup geliştirilmesine önem verdiler.
• Çin baskısı ile zayıflayıp, Karluk - Basmil Türklerinin destek verdiği Uygurlar tarafından yıkıldı. (744)
6. Uygurlar:
Devlet Adamları                                                                                                      : Kutluk Bilge, Kül Kağan, Böği Kağan (745 - 840)
Etkinlik Alanı                                                                                                       : Orta Asya (Ötüken - Ordubalık (Karabalgasun))
• Karluk-Bismillerle birleşerek devlet kurulmuştur. (Moyen-Çur, Kırgız, Karluk, Türgiş, Basmil Türkler).
• Manihaizm                                                                                                          -  Budizm  inançlarını  benimsediler:                      “Savaşçı  özelliklerini  kaybettiler,  et  yenilmesi
yasaklandı, tarımla uğraştılar ve ilk kez yerleşik hayata geçtiler.” Ayrıca Manihaizm’de geçen terimleri
Türkçe’ye çevirerek Ulusçu kimliğini sürdürmek amacındadırlar.
• Yerleşik hayata geçtiklerinden; ilk şehirleri (Beşbalık, Ordubalık, Turfan, Karaşar) kurdular ve Türk
tarihindeki ilk mimari eserleri inşa ettiler.
• Minyatür  - çini sanatını geliştirdiler. Çin’den öğrendikleri kâğıt ve matbaayı geliştirdiler. Sulama
kanalları yaptırdılar. Duvar resimleri (fresko) yapıldı. Tarım ve ticaret ile uğraşmışlardır. Moğol devletinde yer
alan  Turfan  Uygurlar,  Moğolların  Türkleşmesinde  önemli  rol  oynadılar.  Orta  oyunu  sahneleyerek,  Türk
tiyatrosunun temelini atmışlardır.
• Đkinci Türk alfabesi olan “Uygur Alfabesi”ni oluşturup kullanmışlardır.
• En önemli sözlü edebiyat eserleri “Göç ve Türeyiş Destanları”.
• Önemli yazılı edebiyat eserleri “Karabalgasun ve Sine - Uşi Yazıtları”. Türk Hukukunu (Töreleri), ilk
kez yazılı hale getirdiler.
7. Avarlar:
Devlet Adamları                                                                                                      : Bayan Kağan (Orta Asya IV. Yy - Avrupa VI. - VII. Yy )
Etkinlik Alanı                                                                                                       : Orta Asya - Avrupa (Doğu - Orta) [Romanya-Macaristan]
• Çinliler tarafından “Juan - Juan”, Arap ve Bizanslılar tarafından “Avarlar” olarak bilinirler. Göktürk
baskısıyla Macaristan’da büyük devlet kurmuşlardır.
• Đstanbul’u kuşatan ilk Türk devletidir. Bizanslılarla mücadeleler yapmışlardır.
• Macar - Hırvat, Romen ve Bulgar kültürü üzerinde derin izler bıraktı. Slavları teşkilatlandırmışlardır.
• Üzengiyi kullanan ilk devlettir. Gök-Tanrı inancını terk ederek Hıristiyanlığı benimsediler.
• Franklar tarafından yıkılmıştır.
8. Bulgarlar (Đtil - Tuna Bulgarlar):
Devlet Adamları                                                                                                  : Kubat (VI. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                   : Volga - Tuna Irmakları Boyları
• Oğuz  - Hun Türklerinin karışımıyla Volga-Kuban nehirleri boylarında Büyük Bulgaristan kuruldu.
Daha sonra ikiye ayrıldı: Đtil  (Volga) Bulgarlığı, Đslamiyeti; Tuna Bulgarlığı ise Hıristiyanlığı benimsedi.
Hükümdar, Hıristiyan olduktan sonra da  “Çar” unvanı aldı. Tuna Bulgarlar, zamanla Türklük özelliklerini
kaybettiler.
• Đstanbul’u kuşatan diğer bir Türk topluluğudur.
9. Macarlar:
Devlet Adamları                                                                                                  : Arpad (IX. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                   : Volga - Tuna Irmakları Boyları (Macaristan)
• Peçeneklerin baskısıyla Macaristan’a yerleştiler.
• Hıristiyanlığı benimsediler ve Türklük özelliklerini yitirdiler. 1000 yılına doğru resmi din ilan ettiler.
Dillerinde birçok Türkçe sözcük barındırarak kimliklerini korudular. (1870’de ilk Türkoloji Enstitüsü açıldı.)
• Almanların doğuya yayılmalarını engelleyerek Balkan kavimlerini Germenleşmekten korudular.
10. Hazarlar:
Devlet Adamları                                                                                                  : Bulan, Ubaca, Menaşe II (630 - 958)
Etkinlik Alanı                                                                                                   : Don Volga, Kuzey Kafkasya (Hazar Gölü çevresi)
• Göktürklerin yıkılmasından sonra kurulmuştur.
• Üst tabakanın çoğu “Museviliği” benimsediler. (Tek Musevi Türk Toplumu). Ancak toplumda farklı
dinlere inananlar olduğundan, hoşgörülü bir yönetim anlayış hâkimdir. Halk arasındaki davalara da Hakimler
Kurulu (Müslüman-Hıristiyan-Şaman karışımı) bakardı. “Hazar Birliği”. Đtil şehrinde çeşitli dini mekânlar yan
yana olmaktadır. Kafkaslarda Müslüman Araplarla savaştılar. Bu da Orta Asya ve Kafkaslara Đslamiyet’in
yayılmasına engel oldular.
• Kürk yoluna (Sibirya - Hazar Denizi arası) hâkim olunmuştur. Ticaret oldukça gelişmiştir.
• Rus Krezniği tarafından yıkılmışlardır. (Ruslarla mücadeleleri yüzünden)
11. Peçenekler:
Devlet Adamları                                                                                                  : Turak (IX. - XI. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                   : Karadeniz’in kuzeyi - Balkanlar

                                                                                                    



• Devlet kuramamış bir Türk topluluğudur. Ücretli asker olarak (Bizans ordusunda) görev aldılar.
• Malazgirt savaşında Bizans’tan Selçukluların yanına geçerek savaşı kazanmalarına yardım ettiler.
• Çoğu Hıristiyanlığı benimsediler ve Kıpçaklar tarafından yıkıldılar.
12. Kumanlar (Kıpçaklar):
Devlet Adamları                                                                                                         : (XI. - XIII. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                          : Kıpçak bozkırı - Macaristan
• Göktürklerin bir kolu iken Moğol baskısıyla Doğu Avrupa’ya göç ettiler. Rus prenslikleri ile mücadele
ederek, Rusların Karadeniz’e inmelerini önlemişlerdir. Macarların etnik yapısının oluşmasında ve Romen
Devleti’nin kuruluşunda etkilidirler. Fiziki güzellikleri ve savaşçılıklarıyla ünlüdürler. Ayrıca çeşitli devletlerde
asker ve yönetici olarak etkinlikte bulundular. Moğolların Türkleşmesini sağladılar.
• X. Yy Kıpçak ve Oğuzlar arasında geçen mücadeleler “Dede Korkut Hikâyeleri”nde konu olmuştur.
• Ruslara devlet teşkilatlanmasında örnek oldular. Ruslarla uzun süreler mücadeleler ettiler.
13. Sibirler (Sabar):
Devlet Adamları                                                                                                         : Balak Han, Boğaruk Hatun (VI. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                          : Orta Asya (Don-Volga nehirleri arası) - Batı Sibirya
• Sasanilerin yanında yer alarak Bizans’la savaştılar. Anadolu’nun içlerine kadar süren akınlar yaptılar.
• Avarlar, Sasaniler ve Bizanslılarla yaptıkları savaşlarla zayıfladılar. Önce Göktürk’e, sonra Hazarların
egemenliğine girmişlerdir.
14. Türgeşler:
Devlet Adamları                                                                                                         : Baga Tarkan (VII. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                          : Orta Asya - Batı Türkistan (Balasagun)
• Emevilerle Maverünnehir’de savaştılar. Emevilerin Orta Asya’da yayılmalarını önleyerek; bölgenin
Araplaşmasını engellediler ve halkın ekonomik çıkarlarını korudular.
• Ticarete önem verdiler. Đlk Türk madeni parası basıp kullanıldı.
• Uygurlardan sonra yerleşik hayata geçen ikinci Türk devletidir.
• Çin’in “Böl - Parçala - Yönet” politikasına dayanamayarak yıkıldılar.



15. Oğuzlar (Oğuz Yabğu Devleti):
Devlet Adamları                                                                                                   : Küzerkin (X. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                    : Hazar Denizi - Seyhun Nehri çevresi.
• Türk boyları içinde en kalabalık - aktif boydur. Balkanlar yönünde göç eden Oğuzlar, Hıristiyanlığı
benimsediler ve Uz adını aldılar. Uzların bir kısmı Peçeneklerle beraber Bizans’ın yanında savaşa katıldılar ve
Malazgirt savaşında Selçukluların yanına geçtiler. Güneye inen Oğuzlar ise, Đslamiyeti kabul ettiler ve Büyük
Selçuklu - Anadolu Selçuklu- Osmanlı Devleti şeklinde büyük devletler kurdular.
• X. Yy Kıpçak ve Oğuzlar arasında geçen mücadeleler “Dede Korkut Hikâyeleri”nde konu olmuştur.
• 1000 yılında Oğuz Yabgu Devleti yıkıldı.
16. Kırgızlar:
Devlet Adamları                                                                                                   :                                                                                                      (IX.- X. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                                                                                                                           : Orta Asya (Ötüken)
• Uygur devletini yıkarak kuruldular. 1207’de Moğol hükümdarı Cengiz Han, Kırgızları hâkimiyeti altına
almıştır. (Moğol hâkimiyetini kabul eden ilk Türk devletidir.)
• XIX. Yy’da Rus egemenliğini tanıdılar; Sovyetlerinin dağılmasından sonra Kırgızistan Devletini kurdu.
• En önemli sözlü edebiyat eseri “Manas Destanı”. (En uzun sözlü edebiyat eseridir.)
• En önemli yazılı edebiyat eseri “Yenisey Yazıtları”.
17. Karluklar:
Devlet Adamları                                                                                                   :                                                                                                      (XII. Yy)
Etkinlik Alanı                                                                                                                                                                                                           : Orta Asya (Batı Türkistan)
• Gök-Türklerin yıkılmasında etkili oldular. Talas Savaşında, Çinlilere karşı Müslüman Araplardan yana
oldular                                                                                                           (Müslümanlığa  geçen  ilk  Türk  boyudurlar.)  Böylece,  Orta  Asya  Türk  hâkimiyetinde  kalmıştır.
Karahanlılar’ın kuruluşunda etkili olmuşlardır.
• 1221 yılında Moğol hükümdarı Cengiz Han’a tabii olan topluluktur.
9
TARĐH - 2012                                                                                                    




18. Akhunlar (Eftalitler):
Çin egemenliğine girmeyen Hunlar’dan bir kısmının Hindistan’ın kuzey kesimlerine göç eden kısmı
olarak bilinirler. Kazakistan, Afganistan ve Semerkant bölgelerinde faaliyet gösteren Akhunlar, Göktürk  -
Sasani iş birliği sonucunda yıkıldı.
d) Đlk Türk Devletlerinde Toplum - Devlet:
1.) Devlet Yönetimi - Askerlik - Hukuk:
Oğuş                                                                                                              Urug                                                                       Boy                Budun      Đl
                                                                                                                  ⇒                                                                          ⇒                  ⇒          ⇒
(Aile ferdi)                                                                                                      (Sülale)                                                                   (Sülale Birliği)   (Millet)   (Devlet)
• Hükümdar ve ailesine yönetme yetkisi Gök-Tanrı tarafından verildiğine ve Kut yetkinin kan yoluyla
hanedanın erkek üyelerine geçerdi. (Taht kavga nedenleri). Hükümdar; orduyu komuta eder, töreyi uygular,
adaleti  sağlar,  halkı  korur  ve  toy  düzenler.  Devlet  işleri,  Kurultay                                     (Toy-Kengeş)  denen  büyük  mecliste
konuşulur. (Meclis danışma niteliğinde kalır.)
• Hükümdar Ünvanları : Kağan, Han, Hakan, Yabgu, Tanhu, Đdikut, Đlteber, Şanyü.
• Hükümdar Sembolleri : Taht (Örgin), Otağ (Çadır), Sancak, Sorguç (Kotuz), Davul (Nevbet), Unvan
alma, Yarlığ (Bayraktar), Bayrak, Yay.
• Kurultay Üyeleri                                                                                                : Hakan  (Kurultay Başkanı), Hatun  (Katun), Hanedan Mensupları, Hükümet
Üyeleri (Aygucu, Bitigci, Tamgacı, Tarkan, Tudun, Ağılığ), Boy Beyleri, Bağlı Devletlerin Yöneticileri.
• Hatun; kurultaya katılabilir ve yabancı elçileri kabul edebilirlerdi. Kendisine ait çadırı olabilirdi.
• Aygucu: vezirdir ve hükümdara danışmanlık yapardı.
• Tarkan (Subaşı): Ordu komutanıdır ve askeri durumlardan söz sahibidir.
• Bitikçi: Katiptir. Yazışmalara bakar.
• Tamgacı (Kısmi Bitikçi): Dış politikaya ve yazışmalara bakar.
• Yargucu: Yargıç (Hâkim)’dir. Töreleri iyi bilir, mahkemelere bakar ve cezaları verir.
• Tudun: Vergi memurudur. Ayrıca Vali’dir.
• Ağılıg: Hazine görevlisidir.
• Đlk Türk devletleri Doğu-Batı (Sağ-Sol) şeklinde ikili yönetimle yönetilirler. Doğu yönetimi, güneşin
doğuşundan ötürü kutsal kabul edilir ve Hakan tarafından yönetilir. (Batı’ya göre üstündür.). Batı yönetimi,
yabgu (hükümdar kardeşi) tarafından yönetilirdi. (Federal sistem). Tiginlerin (Hükümdar çocuklar) tahta veraset
sistemi ile geçişleri, kurultayın ve beylerin ortak kararı ile alınırdı.
• Türk ordusunda ücretli askerlik görülmemiştir. Savaşlarda “Turan ve Hilal” taktikleri kullanılır. Ordu -
Millet anlayışı egemendir (göçebe yaşamın etkisinden ötürü). Mete döneminde Onlu Sistem getirilmiş ve birçok
devletin  askeri  örgütlenmesine  örnek  olmuştur.  Yaşam  göçebelik  olduğundan  yaylak-  kışlak  anlayışı
benimsendi. Kadınlar da göçebelik yüzünden askerlik yapardı. Ordu, gönüllü ve atlıydı.
• Đlk Türk Devletlerin Kısa Ömürlü Nedenleri: Kut anlayışı, Veraset Sistemi ve Boylardan Kurulması.
• Törenin Değişmez Kuralları: Eşitlik (Tüzlük), Đyilik (Könilik), Yararlı Olma (Uzluk), Kişilik.
• Törenin Kaynakları: Örf-adet-gelenekler, Kurultayın kararları ve Hakanın emirleri (vasiyeti).
• Uzun süreli hapis cezası uygulanmazdı (göçebe yaşam). Töreye herkes uymak zorundaydı. Mahkeme
başkanına “Yargan”, kağanın başkanlık ettiği mahkemeye “Yargu” denirdi.
• Türk hukuku ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hale getirildi. (Yerleşik hayata geçme nedeniyle.)

                                                                                            



2.) Ekonomik Yapı:
• Toplumda, çekirdek aile tipi görülür, ataerkil yapı ön plandadır. Toplumda tek eşle evlilik geçerlidir.
• Geçim kaynağı hayvancılıktır. Uygurlar’da ise yerleşik hayata geçtiklerinden ötürü tarım yapılmıştır.
Hayvancılığa bağlı olarak dokumacılık gelişmiştir. Ticaret de önemli bir yer etmiştir.
• Türklerin Đhraç Malları                                                                                   : Et, deri, canlı hayvan, kösele, silah ve madeni ürünler, hayvansal
gıdalar, dokuma ürünleri.
• Türklerin Đthal Malları                                                                                   : Tarım ürünleri (hububat), ipek kumaş, giyim eşyası.
• Đpek Yolu (Çin - Karadeniz arası) ve Kürk Yolu (Çin - Hazar/Bulgar ülkeleri arası) önemli ticaret
yollarıdır.
• Madencilik de savaş araçlarına duyulan ihtiyaç ve bazı yapıların yapımında gerekli olmalarından ötürü
gelişmiştir. Özellikle demircilik.
3.) Dini - Đnanç Sistemi:
• Totemizm: Kutsal bitki - hayvanlara bağlılık
• Şamanizm: Büyü - gizli güçlere inanmak
• Doğalar Kültürü: Tabiattaki gizli güçlerin olduğuna inanmak (dağ, güneş, vb tapmalar.)
• Atalar Kültürü: Ölen kişilere - atalara ait hatıralara kutsal saymak.
• Gök Tanrı Đnancı: Can veren, yaşatan, öldüren, tek olan varlıktır. Tanrı inancı vardır.
Kam: Din adamları. (Şaman, Baksı, Kam)
Yuğ: Ölüler için düzenlenen cenaze törenidir. Yuğ aşı denen ziyafetler verilir.
Kurgan: Ölülerin gömüldüğü mezarlardır. Đkinci hayata inanıldığı için eşyalarla gömülürdü.
Balbal: Kurganların başına dikilen taşlardır ve kişinin öldürdüğü düşman sayısınca dikilir.
Uçmağ: Cennet
Tamu: Cehennem
Umay: Tanrıça
Budizm                                                                                                      Manihaizm-Budizm                                                       Hıristiyanlık                                               Musevilik                                                    Đslamiyet
                                                                                                                                                                                   • Macarlar
                                                                                                                                                                                   • Tuna Bulgarlar
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            • Karluklar
• Uygurlar                                                                                                                                                                         • Peçenekler
• Uygurlar                                                                                                                                                                                                                                     • Hazarlar (çoğu)                                            • Đtil Bulgarlar
• Türgişler                                                                                                                                                                        • Uzlar (Oğuzlar)
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            • Oğuzlar
                                                                                                                                                                                   • Kumanlar
                                                                                                                                                                                   • Avarlar
4.) Yazı - Dil ve Edebiyat:
                                                                                                                                                                                                           SÖZLÜ EDEBĐYAT
SAVLAR                                                                                                                                                                             SAGU                                                        KOŞUK                                                                           DESTAN
                                                                                                                                                                                   Ölen kişilere yapılan                                       Kopuz müzik aletiyle                                                            Bir ulusun başından geçen
Atasözleridir.
                                                                                                                                                                                   ağıtlardır.                                                 söylenen şiirdir.                                                               önemli olaylar.
Devletler                                                                                                   Destanlar                                                                                      Konuları
                                                                                                                                                                                   Alp Er Tunga                                                Alp Er Tunga’nın ölümü üzerine yapılan ağıt.
Đskitler (Sakalar)
                                                                                                                                                                                   Şu                                                          Büyük Đskender - Saka Hükümdarı “Şu”nun mücadeleleri.
Hunlar (Asya)                                                                                                                                                                      Oğuz Kağan                                                  Mete Han’ın büyümesi, Orta Asya siyasal birliği ve ülkesi.
                                                                                                                                                                                   Ergenekon                                                   Ergenekon araziden Göktürklerin çıkış arayışı.
Göktürkler (II.)
                                                                                                                                                                                   Bozkurt                                                     Tek kalan Türkün bozkurt tarafından yetiştirilmesi.
                                                                                                                                                                                   Türeyiş                                                     Hakanın kızlarını Tanrılarla evlendirmesi ve bozkurt ruhu.
Uygurlar
                                                                                                                                                                                   Göç                     Kıtlık yüzünden göç seferi.
Kırgızlar                                                                                                                                                                          Manas                                                       Manas adlı yiğidin yaşamı. En uzun destandır.
Oğuzlar                                                                                                                                                                            Dede Korkut                                                 Oğuz-Kıpçak mücadelesidir. Sorunları töreye göre çözer.
                                                                                                                                                                                                           TÜRKLERĐN KULLANDIKLARI ALFABELER
Göktürk Alfabe                                                                                              Uygur Alfabe                                                           Kiril Alfabesi                                              Soğd Alfabesi                                                Arap Alfabe        Latin Alfabe
En eski ve milli.                                                                                           Đkinci milli.                                                          Rusya Türkleri.                                             Ticari amaçlı.                                               Đslami Arap.       Genel.
                                                                                                                                                                                                           TÜRKLERĐN KULLANDIĞI TAKVĐMLER
12 Hayvanlı                                                                                                 Hicri Takvim                                                                                   Celali Takvim                       Rumi Takvim                                                                     Miladi Takvim
12 ayın hayvanlarla                                                                                         Mekke’den Medine                                                       Büyük                   Selçuklu                            Osmanlı    Devleti                                                              1926’dan  sonraki
zamanlandırılması                                                                                           ‘ye Göç başlangıcı                                                                             Melikşah dönemi.                    dönemi takvim                                                                   kullanılan takvim
                                                                                                                                                                                   11
TARĐH - 2012                                                                                                                                                                                                                                                                                                ZAFER ÖZTÜRK




YAZILI EDEBĐYAT ÜRÜNLERĐ
Dönem                            Yazıtlar                            Đçeriği                                                                                                                                      Etkileri
Kırgızlar                        Yenisey (V. Yy) Y.                  Kırgızlara ait mezar taşıdır.
                                 Vezir Tonyukuk Anıtı                Devletin                        kuruluşunu                                Göktürk                                                            devleti                                 kuruluşu,
                                 (727)                               anlatır.                                                                                                                                     geliştirilmesi, Çin ilişkileri, hukuk
Göktürk                                                              Devletin  genişlemesinde                                                  ve inançlardan bahsedilir.
                                 Kül Tigin Anıtı (732)
(Orhon)                                                              kardeşinin rolünü anlatır.                                                                                                                   Đlk Türk alfabesi kullanılmıştır. Đlk
                                 Bilge Kağan Anıtı                   Bilge  Kağan  hakkında                                                                                                                       yazılı  milli  kaynaktır.  Ulusçu       -
                                 (735)                               konuşulur.                                                                sosyal anlayış hâkimdir.
                                 Şine -Uşi Yazıtı                                                                                              Uygur devletinin kuruluşu ve zaferlerinden bahsedilir. Göktürk
                                 (759)                               alfabesiyle yazılmıştır.
Uygur
                                 Karabalasagun                                                                                                 Mani  dini  anlayışını  yansıtır.  Göçebe  topluluklar  yerleşik
                                 Yazıtı (826)                                                        yaşama ve din değiştirmeye özendirilir.
Göçebe Dönemde Sanat             Yerleşik Dönemde Sanat (Uygurlar)
Resim (keçe üzeri resimler)      Fresk (Duvar Resmi)
Heykel (Balballar)               Heykel
Müzik (askeri bando)             Minyatür
Çini
Mimari (Tapınak, Şehir, Saray)
Eski Kültür Merkezleri
12